خرم آبادخرّمآباد ، شهرستان، شهر و مرکز استان لرستان است. فهرست مندرجات۲ - جغرافیای استان ۳ - آب و هوای استان ۴ - اقتصاد استان ۵ - اهالی و مذهب مردم ۶ - جمعیت استان ۷ - راههای اصلی ۸ - تقسیمات کشوری ۹ - آثار تاریخی ۱۰ - شهر خرّم‌آباد ۱۰.۱ - ویژگی‌های خرم آباد ۱۱ - تاسیس خرم آباد ۱۲ - پیشینه استان ۱۲.۱ - درگیری‌های خرم آباد ۱۲.۲ - حاکمان خرم آباد ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - معرفی اجمالی استانشهرستان خرّم‌آباد. این شهرستان به مرکزیت خرّم‌آباد، در مرکز و جنوب استان لرستان واقع و مشتمل است بر چهار بخش مرکزی (به مرکزیت خرّم‌آباد)، پاپی (به مرکزیت سپید دشت)، چَغَلوَندی (به مرکزیت چغلوندی)، و زاغه (به مرکزیت زاغه) و چهار شهر خرّم‌آباد، سپیددشت، چغلوندی، و زاغه. [۱]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصروواحدهای تقسیمات کشوری :آذر ۱۳۸۵، ذیل «استان لرستان»،) تهران ۱۳۸۵ش (.
[۲]
مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۸۳ش.
[۳]
استانداری لرستان معاونت برنامه‌ریزی.
۲ - جغرافیای استانمهمترین کوه آن هشتاد پهلو (بلندترین قله ح۳۰۱۲ متر) در جنوب شهر خرّم‌آباد است و چند کوه دیگر با ارتفاع بین دو هزار تا سه هزار متر نیز دارد. [۴]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۱، ص۱۴۸، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۵]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۱، ص۲۳۴، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۶]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۱، ص۲۷۱، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۷]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۱، ص۴۳۹، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۸]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۱، ص۵۵۳، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
از رودهای مهم شهرستان خرّم‌آباد، بالارود، ریزابه رود دِزْ، خرّم‌آباد، ریزابه رود کَشْگان، هَررود، کَشْگان (ریزابه رود کَرْخِه)، سُرخاب و آبسرده است. [۹]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۲، ص۱۲۴، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۰]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۲، ص۲۰۷، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۱]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۲، ص۳۴۵، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۲]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۲، ص۳۹۴، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۳]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۰، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
از دیگر منابع مهم آبی آن باید از چشمه‌های سراب/ سراب‌کیو و گرداب دارائی نام برد. [۱۴]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۰، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
در شهرستان خرّم‌آباد معادن آهک، تالْک، فِلدِسپات، سیلیس، گچ، نمک آبی و سنگ مرمریت وجود دارد. [۱۵]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۰، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
[۱۶]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۱۹۵، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
۳ - آب و هوای استانشهرستان خرّم‌آباد در منطقه کوهستانی، دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل و در منطقه دره‌ای (ارتفاع بین ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ متر)، دارای تابستان‌های بسیار گرم و خشک و زمستان‌های بسیار سرد و در منطقه گرمسیر یا مراتع زمستانی (یا قشلاقی)، دارای تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های معتدل است. [۱۷]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
۴ - اقتصاد استاناقتصاد شهرستان خرّم‌آباد بر پایه کشاورزی، باغداری، دامداری و صنایع کارخانه‌ای و دستی استوار است. از محصولات زراعی و باغی، گندم، جو، تره‌بار، آلبالو، گیلاس، سیب و انگور دارد. [۱۸]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۱، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
از صنایع‌دستی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، موج‌بافی (یا ماشته)، جاجیم‌بافی، بافت سیاه‌چادر و طناب در این شهرستان رواج دارد.۵ - اهالی و مذهب مردماهالی آن شیعه دوازده امامی‌اند و به گویش لکی و لری سخن می‌گویند. [۱۹]
رزم‌آرا، ج۶، ص۱۳۹.
[۲۰]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۱، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
[۲۱]
محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار پهلوی از کودتای ۱۲۹۹ تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، ج۱، ص۳۲۷ـ۳۲۸، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۲ش.
این شهرستان محل ییلاق و قشلاق ایل‌ها و طوایف متعددی است از جمله، پاپی، دریکوند، میوند/ ممیوند، بیرانوند، سگوند، حسنوند، ترک‌چه، دِلفان چگنی، دلفان نورآباد، جودکی، یارم دیکوند و طوایف مستقل سادات، آهوقلندر، سادات فداله عمران، امیر، باباعلی، بابایی، شاهیوند، طولابی، شیراوند، سادات کرالانی، کائدرحمت و مائدرحمت. ۶ - جمعیت استانجمعیت عشایر شهرستان در ۱۳۷۷ش، حدود ۲۷۹، ۴۷ تن بوده است. [۲۲]
مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
[۲۳]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۱۸۸ـ ۱۸۹، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
جمعیت شهرستان در ۱۳۸۵ش، ۱۰۵، ۴۶۵تن بوده که از این تعداد ۱۲۴، ۳۳۶ تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند. [۲۴]
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ذیل «استان لرستان»، ۱۳۸۵ش.
۷ - راههای اصلیراه اصلی اَزْنا ـ درود ـ خرّم‌آباد ـ پل دختر ـ دزفول و دزفول ـ خرّم‌آباد ـ الشتر از این شهرستان می‌گذرد. [۲۵]
اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، ۱۳۸۵ش.
آزادراه خرّم‌آباد ـ پل زال نیز به عنوان محور اصلی اتصال خرّم‌آباد به خوزستان در ۱۱ آبان ۱۳۸۹ افتتاح گردید. [۲۶]
پایگاه اطلاع‌رسانی دولت.
فرودگاه در جنوب این شهرستان قرار دارد. [۲۷]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۲۱۱، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
۸ - تقسیمات کشوریدر ۱۳۱۰ش، مسعود کیهان [۲۸]
مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۴۶۲، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
خرّم‌آباد را تنها شهر لرستان ذکر کرده است. شهرستان خرّم‌آباد در ۱۳۱۶ش، با دوازده بخش در استان ششم تشکیل شد. [۲۹]
۱۰ـ۱۱، ایران قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، ج۱، ص۲، قانونتقسیماتکشورووظایف فرماندارانو بخشداران، مصوب ۶ آبان ماه ۱۳۱۶، چاپ دوم، تهران (بی‌تا).
سپس در ۱۳۵۵ش، این شهرستان با یازده بخش و پنج شهر، جزو استان لرستان معرفی شد. [۳۰]
ایران وزارت کشور، تقسیماتکشور شاهنشاهی‌ایران، ذیل «استان لرستان»، تهران ۱۳۵۵ش.
۹ - آثار تاریخیشهرستان خرّم‌آباد، با توجه به آثار کشف شده در آن، در منطقه‌ای با سابقه تاریخی واقع شده‌است. مراکز دیدنی و آثار باستانی شهرستان خرّم‌آباد عبارت‌اند از: قلعه باستانی فلک الافلاک یا دژ شاهپورخواست/ شاهپورخاست، بازسازی شده در دوره اتابکان لر در شهر خرّم‌آباد؛ پل شکسته، معروف به پل شاهپوری، در دو کیلومتری جنوب شهر از بناهای شاهپور ذوالاکتاف؛ و چند پل دیگر، متعلق به دوره ساسانی؛ مناره متعلق به دوره سلاجقه، به ارتفاع فعلی ۲۷ متر در یک کیلومتری جنوب‌شرقی شهر؛ نزدیک این منار، تخته‌سنگ یا سنگ چهارپهلو، با نوشته‌هایی به خط کوفی به‌نامِ سنگ نوشته، و خرابه‌هایی که گفته می‌شود شهر قدیمی خرّم‌آباد در آن‌جا بنا شده بود؛ پل خرّم‌آباد یا پل محسنیه، متعلق به دوره صفویه؛ مسجد جامع خرّم‌آباد، مرمت شده در دوره صفویه؛ مقبره زاهد شیر، متعلق به قرون هفتم و هشتم؛ مقبره شاهزاده عبداللّه، مقبره زید بن علی؛ مقبره دو برادران؛ مقبره خضر و مقبره شهنشاه متعلق به دوره اتابکان لر کوچک؛ [۳۱]
ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ش.
حوض موسی (حوض و سنگ‌نوشته)؛ همچنین غارهای باستانی به نام‌های یافته، قمری (اشکفت قمری)، کنجی گرارجنه و پاسنگر. [۳۲]
سعادت خودگو، قلعه‌فلک‌الافلاک: دژ شاپورخواست، ج۱، ص۲۱ـ۲۳، خرّم‌آباد ۱۳۸۳ش.
[۳۳]
رزم‌آرا، ج۶، ص۱۴۰.
[۳۴]
علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، ج۱، ص۱۰۳ـ ۱۰۴، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش).
[۳۵]
علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، ج۱، ص۲۱۴، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش).
[۳۶]
علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ خرّم‌آباد»، ج۱، ص۳۲۶، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، ۲۷ـ۳۰ خردادماه :۱۳۸۱ مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۳ش.
[۳۷]
۱۳۱ـ۱۳۸، هدایت‌اللّه رشیدیان، ج۱، ص۸۲ـ ۸۵، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
[۳۸]
علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۳۴، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش).
۱۰ - شهر خرّمآبادمرکز شهرستان و استان لرستان. در ارتفاع ۱۱۷۱ متری از سطح دریا و در حدود ۴۹۰ کیلومتری جنوب‌غربی شهر تهران، در دره تنگ عمیقی بین کوههای شهنشاه و طاف و مخمل‌کوه و یافته واقع شده است. به دلیل عرض کم و عمق زیاد دره، شهر به‌طور کامل از فراز تپه یا کوههای اطراف دیده می‌شود. [۳۹]
علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، ج۱، ص۹۴، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش).
[۴۰]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۱۷، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
[۴۱]
حسنعلی افشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، ج۱، ص۱۴۱، بروجرد، خرّم‌آباد، دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (۱۲۶۴ه ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران ۱۳۸۲ش.
[۴۲]
رزم‌آرا.
۱۰.۱ - ویژگی‌های خرم آبادرودهای خرّم‌آباد یا کَشکان‌رود، رود کَرگانه و کاکاشرف، ریزابه رود خرّم‌آباد، در این شهر جاری هستند. مهم‌ترین چشمه‌های شهر عبارت‌اند از: چشمه گلستان که از تپه زیرِ بنای قلعه فلک الافلاک خارج می‌گردد، چشمه گرداب سنگی، گرداب بزرگ شهر، کیاب/ کیو و سراب شاه‌آباد یا چشمه مطهری. [۴۳]
علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، ج۱، ص۱۰۳، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش).
[۴۴]
عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، ج۲، ص۳۹۴ـ۳۹۷، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۴۵]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
بیشترین دمای آن در تابستان ، حدود ْ۴۳ و کمترین آن در زمستان، حدود ْ۸-، مقدار بارش سالیانه آن حدود ۵۰۰ میلیمتر است. [۴۶]
سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۸۱، تهران ۱۳۷۸ش.
خرّم‌آباد در ۱۳۱۰ش، شهر شد، [۴۷]
ایران وزارت کشور، نشریه تاریخ تأسیس عناصرتقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، ذیل «استان لرستان»، تهران ۱۳۸۲ش.
سپس با تشکیل استان لرستان در ۱۳۵۲ش، مرکز استان لرستان شد. [۴۸]
جدول) ۱ (، ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصروواحدهای تقسیمات کشوری :آذر ۱۳۸۵،) تهران ۱۳۸۵ش (.
جمعیت خرّم‌آباد در ۱۳۸۵ش، ۵۴۴، ۳۲۸تن بوده است. [۴۹]
همانجا، مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
۱۱ - تاسیس خرم آباددر اوایل قرن ششم، حاکم لرستان (از اتابکان لر) خرّم‌آباد را در حاشیه غربی قلعه فلک‌الافلاک بنا کرد. در اواخر قرن هفتم، شهر شاهپورخواست به کلی ویران شد و ساکنان آن به خرّم‌آباد که آب فراوان و جای مناسب‌تری داشت، نقل مکان کردند و شهر جدید را توسعه دادند. در زمان صفویه، شهر خرّم‌آباد تا نزدیک قلعه فلک‌الافلاک گسترش یافت. در همین زمان با احداث پل، بین مشرق و مغرب رود خانه خرّم‌آباد (یا شهر) ارتباط برقرار شد. خرّم‌آباد در زمان نادرشاه افشار و کریم خان زند نیز شهری آباد و مورد توجه بود . با احداث پل خرّم‌آبادی، شهر به سوی جنوب گسترش یافت و باغ‌های اطراف به ساختمان تبدیل شدند. [۵۰]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۳ـ۲۲۴، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
[۵۱]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۹۵ـ۹۷، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
خرّم‌آباد در ۱۲۶۴، بزرگ‌ترین شهر کوه‌نشینان لرستان و تنها مرکز اقامت آن‌ها در سردسیر به شمار می‌رفت. به دلیل دامپرور بودن بیش‌تر اهالی و زندگی کوچ‌نشینی، خرّم‌آباد به صورت شهری موسمی درآمده بود که در آغاز بهار با آمدن ایل از گرمسیر، رونق می‌گرفت و در پایان شهریور با کوچ اهالی به سوی گرمسیر، رونق خود را از دست می‌داد. [۵۲]
حسنعلی افشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، ج۱، ص۳۶، بروجرد، خرّم‌آباد، دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (۱۲۶۴ه ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۲ - پیشینه استاناحتمالا نام خرّم‌آباد برگرفته از موقعیت شهر و واقع شدن آن در دره‌ای خرّم با آب و هوای مناسب است [۵۳]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، ج۵۸، ص۲۲۳، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
[۵۴]
علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ خرّم‌آباد»، ج۱، ص۳۱۷، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، ۲۷ـ۳۰ خردادماه :۱۳۸۱ مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۳ش.
(به گفته تاریخ خرم آباد نام آن را تغییر یافته واژه کهن خرماوا/ خرموو می‌داند). [۵۵]
فرید قاسمی، تاریخ خرم‌آباد، ج۱، ص۳۴ـ۳۸، خرّم‌آباد ۱۳۷۵ش.
ظاهرآ خرّم‌آباد در جای خایدالو، یکی از شهرهای مهم عیلامیان، بنا شده است. [۵۶]
حسن پیرنیا، ایران باستان، ج۱، ص۱۳۰، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ش.
[۵۷]
Percy Molesworth Sykes, A history of Persia London ۱۹۵۸، ج۱، ص۴۴.
وجود آثار باستانی در این منطقه از آبادانی آن در گذشته‌های دور نشان دارد. [۵۸]
علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ خرّم‌آباد»، ج۱، ص۳۱۸ـ ۳۱۹، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، ۲۷ـ۳۰ خردادماه :۱۳۸۱ مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۳ش.
ویرانه‌های شاهپورخواست/ شاپورخاست، در دو کیلومتری جنوب‌شرقی شهر خرّم‌آباد واقع است. [۵۹]
هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، ج۱، ص۸۰، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
در منابع جغرافیایی قبل از قرن هشتم نامی از خرّم‌آباد ذکر نشده است. در زمان امیرتیمور گورکانی، خرّم‌آباد مهم‌ترین منطقه لر کوچک بعد از بروجرد به شمار می‌رفت. به عقیده بسیاری، خرّم‌آباد همان شاپورخاست است، [۶۰]
Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۳۰، ج۱، ص۲۰۱.
اما حمداللّه مستوفی [۶۱]
حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۵۶۱.
که از سه شهر معمور آن‌جا نام برده، از آن دو به‌طور جداگانه یاد کرده است. وی [۶۲]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۷۰.
در ذکر عراق عجم، از خرّم‌آباد یاد کرده است که پیش‌از آن شهری آباد، ولی در زمان او ویران بوده و ضمنآ خرمای بسیار داشته است. در همان زمان، خرّم‌آباد پایتخت لرستان فیلی بود. [۶۳]
حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۱، ص۳۱۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۶۴]
Laurence Lokhart, The fall of Safavi dynasty and theAfghan occupation of Persia , Cambridge ۱۹۵۸، ج۱، ص۵.
۱۲.۱ - درگیری‌های خرم آبادامیرتیمور در ۷۸۸ به خرّم‌آباد حمله برد و ویرانی بسیار برجای گذاشت و حدود پانصد سوار و پیاده را برای مدتی در قلعه خرّم‌آباد مستقر کرد. [۶۵]
محمود کتبی، تاریخ آل‌مظفر، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ش.
[۶۶]
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۶۷]
میرخواند، ج۳، ص۳۳.
در ۹۱۴، شاه اسماعیل صفوی به خرّم‌آباد لشکر کشید و پس از درگیری و کشمکش‌های فراوان با ملک‌شاه‌رستم، اتابک لر کوچک، خرّم‌آباد تحت حکومت شاه‌اسماعیل اول قرار گرفت. در این دوره خرّم‌آباد مرکز ایالتی بود که به‌طور موقت، نواحی بَدره و جسَان و مَندلی، از توابع بغداد، جزو مستملکات آن به شمار می‌رفت. [۶۸]
عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۵، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
[۶۹]
عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۱، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
[۷۰]
عالم‌آرای صفوی، چاپ یداللّه شکری، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، تهران: اطلاعات، ۱۳۶۳ش.
[۷۱]
Klaus Michael Rohrborn، Provinzen und Zentralgewalt Persiens im ۱۶ und ۱۷ Jahrhundert ,Berlin ۱۹۶۶، ج۱، ص۸۰ـ۸۱.
در دوره صفوی، در قرار دادی میان اشرف افغان و دولت عثمانی در ۱۵ صفر ۱۱۴۰، خرّم‌آباد به همراه چند شهر دیگر به دولت عثمانی واگذار شد. [۷۲]
۲۹۲، Laurence Lokhart, The fall of Safavi dynasty and theAfghan occupation of Persia , Cambridge ۱۹۵۸، ج۱، ص۲۷۲.
۱۲.۲ - حاکمان خرم آبادکریمخان زند نظرعلی‌خان فیلی را به ایالت لرستان و والیگری فیلی، و سال بعد اسماعیل‌خان فیلی را به والیگری فیلی [۷۳]
ابوالحسن غفاری‌کاشانی، گلشن مراد، ج۱، ص۲۵۱، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران ۱۳۶۹ش.
[۷۴]
John R Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, ۱۷۴۷،۱۷۷۹, Chicago۱۹۷۹، ج۱، ص۲۳۰.
منصوب کرد و مرکز فرماندهی آن‌ها را خرّم‌آباد (مرکز ایالت لرستان فیلی) قرار داد و از مهمان‌نوازی و حمایت مردم آن‌جا برخوردار شد. [۷۵]
John R Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, ۱۷۴۷،۱۷۷۹, Chicago۱۹۷۹، ج۱، ص۵۳.
در ۱۲۲۱، به دستور فتحعلی‌شاه قاجار، محمدعلی‌میرزا حاکم خرّم‌آباد شد. [۷۶]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ‌منتظم‌ناصری، ج۳، ص۱۴۸۲ـ۱۴۸۳، چاپ محمداسماعیل‌رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
در همین دوره، شیروانی [۷۷]
زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، ج۱، ص۲۳۶، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی‌تا).
نیز خرّم‌آباد را پایتخت حاکمان قدرتمند و مهم ذکر کرده است. پیش از ۱۲۶۲، حاکم اصفهان نایب‌الحکومه لرستان را تعیین می‌کرد. [۷۸]
حسنعلی افشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، ج۱، ص۳۷، بروجرد، خرّم‌آباد، دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (۱۲۶۴ه ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران ۱۳۸۲ش.
در دوره ناصر الدین‌شاه، خرّم‌آباد رو به ویرانی نهاد و از ساکنان آن کاسته شد. در ۱۲۶۸، ناصرالدین‌شاه دستور ایجاد نهر آب، مرمت قلعه خرّم‌آباد و باغ سروستان را داد. [۷۹]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۹۸، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
[۸۰]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ‌منتظم‌ناصری، ج۳، ص۱۷۳۳، چاپ محمداسماعیل‌رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۸۱]
روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ش ۴۴، ج۱، ص۴، ۱۰ صفر ۱۲۶۸، ش ۶۴، ۲ رجب ۱۲۶۸.
[۸۲]
روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ش ۴۴، ج۱، ص۳، ۱۰ صفر ۱۲۶۸، ش ۶۴، ۲ رجب ۱۲۶۸.
امنیت نسبی که ناصرالدین‌شاه در منطقه و خرّم‌آباد ایجاد کرده بود، در اواخر عمر او از بین رفت و قدرت به دست حکام ایل‌ها و خان‌ها و زورمندان محلی افتاد. [۸۳]
محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار قاجار از تأسیس تا کودتای ۱۲۹۹، ج۱، ص۳۰۸، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۰ش.
در ۱۳۳۳، اردوی اعزامی ژاندارمری، پس از پنج ماه جنگ با یاغیان موفق به شکست آنان و استقرار پست ژاندارمری بین تهران ـ خرّم‌آباد گردید. [۸۴]
حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، ج۱، ص۱۵۲، تهران ۱۳۸۴ش.
اما پس از آن نیز درگیری‌هایی بین ژاندارمری و ایل‌ها رخ داد. [۸۵]
حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۵۱، تهران ۱۳۸۴ش.
در ۱۳۰۸ش، به دستور رضاشاه طوایف و خوانین آن‌ها به تهران کوچانیده و برخی از آنان زندانی و تبعید شدند. در ۱۳۰۹ش، با وجود تیپ خرّم‌آباد هنوز شورش‌هایی در منطقه صورت می‌گرفت و درگیری‌ها تا ۱۳۱۲ش ادامه داشت. [۸۶]
محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار پهلوی از کودتای ۱۲۹۹ تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۵۴، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۳ - فهرست منابع(۱) استانداری لرستان معاونت برنامه‌ریزی. Retrieved Jan ۲، ۲۰۱۱، fromhttp://wwwostan-Irir/ostan-Ir/ pagecontentphprQV=wHQXQDM۵IDQ۶IXZiIWduRWSIdWY; (۲) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ‌منتظم‌ناصری، چاپ محمداسماعیل‌رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش. (۳) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش. (۴) ایران قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، قانونتقسیماتکشورووظایف فرماندارانو بخشداران، مصوب ۶ آبان ماه ۱۳۱۶، چاپ دوم، تهران (بی‌تا). (۵) ایران وزارت کشور، تقسیماتکشور شاهنشاهی‌ایران، تهران ۱۳۵۵ش. (۶) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصروواحدهای تقسیمات کشوری :آذر ۱۳۸۵،) تهران ۱۳۸۵ش (. (۷) ایران وزارت کشور، نشریه تاریخ تأسیس عناصرتقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش. (۸) حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ش. (۹) عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش. (۱۰) حسنعلی افشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، بروجرد، خرّم‌آباد، دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (۱۲۶۴ه ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران ۱۳۸۲ش. (۱۱) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده. (۱۲) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب. (۱۳) سعادت خودگو، قلعه‌فلک‌الافلاک: دژ شاپورخواست، خرّم‌آباد ۱۳۸۳ش. (۱۴) رزم‌آرا. (۱۵) هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش. (۱۶) روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ش ۴۴، ۱۰ صفر ۱۲۶۸، ش ۶۴، ۲ رجب ۱۲۶۸. (۱۷) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۸) علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش). (۱۹) علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ خرّم‌آباد»، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، ۲۷ـ۳۰ خردادماه :۱۳۸۱ مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۳ش. (۲۰) شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ش. (۲۱) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی‌تا). (۲۲) عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش. (۲۳) عالم‌آرای صفوی، چاپ یداللّه شکری، تهران: اطلاعات، ۱۳۶۳ش. (۲۴) ابوالحسن غفاری‌کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران ۱۳۶۹ش. (۲۵) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش. (۲۶) حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش. (۲۷) فرید قاسمی، تاریخ خرم‌آباد، خرّم‌آباد ۱۳۷۵ش. (۲۸) محمود کتبی، تاریخ آل‌مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ش. (۲۹) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش. (۳۰) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش. (۳۱) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش. (۴۳) (۳۲) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۸۳ش. (۳۳) محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار پهلوی از کودتای ۱۲۹۹ تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۲ش. (۳۴) محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار قاجار از تأسیس تا کودتای ۱۲۹۹، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۰ش. (۳۵) حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ش. (۳۶) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۳۰. (۳۷) Laurence Lokhart, The fall of Safavi dynasty and theAfghan occupation of Persia , Cambridge ۱۹۵۸. (۳۸) John R Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, ۱۷۴۷-۱۷۷۹, Chicago۱۹۷۹. (۳۹) Klaus Michael Rohrborn، Provinzen und Zentralgewalt Persiens im ۱۶ und ۱۷ Jahrhundert ,Berlin ۱۹۶۶. (۴۰) Percy Molesworth Sykes, A history of Persia London ۱۹۵۸. (۴۱) اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش. (۴۲) میرخواند. (۴۳) Retrieved Jul ۲۰, ۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/portal/ faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata;. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرم آباد لرستان»، شماره۷۰۰۴. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|